ابزارهای مالی انتفاعی

اوراق اجاره: یکی از رایج ترین انواع صکوک، صکوک اجاره است. موارد کاربرد صکوک اجاره در تامین مالی پروژه های توسعه ای و خرید دارایی های فیزیکی نظیر ساختمان، ماشین آلات و تجهیزات است. در این نوع اوراق، سرمایه گذار می تواند در مقاطع زمانی معین، سود حاصل از سرمایه گذاری خود را دریافت کند.

اوراق مساقات

مساقات عقدی لازم میان صاحبان باغ‌ها و باغداران برای تقسیم محصول به نسبت توافق شده می‌باشد. اوراق مساقات، سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغ یا باغ‌های مثمر یا دیگر نهادهای تولیدی باغی معین است که به قرارداد مساقات برای باغداری در اختیار عامل قرارداد مساقات گذاشته شده است. این اوراق قابل خرید و فروش هستند و قیمت آن‌ها با توجه به افزایش قیمت باغ‌ها، افزایش می‌یابد.

فهرست مندرجات

۱ - مقدمه

[ویرایش]
اوراق مساقات از جهت‌های فقهی معیارهای اقتصاد خرد و کلان، ابزار بسیار خوبی برای تجهیز سرمایه‌های نقدی و هدایت آن‌ها به سمت فعالیت‌های مفید و مولّد هستند و می‌توانند در بازارهای سرمایه کشورهای اسلامی، به‌ویژه ایران که با کمبود ابزارهای مالی متنوع روبه‌رو است، به کار گرفته شوند.
این اوراق، سند مالکیت مشاع دارند‌گان اوراق بر باغ یا باغ‌هایِ معیّن است؛ که به قرارداد مساقات جهت باغداری واگذارشده است. اوراق مساقات، به‌تبع قرارداد مساقات، منحصر در باغداری است و شامل انواع باغ‌های میوه، (حتّی درخت‌های دارای گل یا برگ‌های مورد استفاده) می‌شود. بانی (سفارش‌دهنده)، ناشر اوراق مساقات (وکیل)، دارنده اوراق مساقات، باغبان (استفاده‌کننده از باغ)، فروشنده دارایی، دارایی (باغ)، مؤسسه امین و مؤسسه رتبه‌بندی اعتباری، ارکان اصلی اوراق مساقات شمرده می‌شوند.

۲ - معنای لغوی و اصطلاحی مساقات

و در اصطلاح عقدی است که به سبب آن، یکی از طرفین (مالک) باغی را در اختیار دیگری (باغبان) قرار می‌دهد؛ تا وی روی آن باغ، فعالیت باغداری کند و محصول را باهم تقسیم کنند.

عقد مساقات از عقدهای غیر تملیکی و در عین‌ حال جزء عقدهای لازم است و طرفین عقد فقط در موردهای خاص می‌توانند آن را اقاله یا فسخ کنند.

۳ - ابزارهای جدید مالی

[ویرایش]
بعد از اجرای موفق ایده بانکداری بدون ربا، در خیلی از کشورهای اسلامی،‌ اندیشه‌وران مسلمان به فکر طراحی ابزارهای مالی اسلامی افتادند و برای این منظور، مطالعه‌های گسترده‌ای روی عقدهای شرعی و قابلیت آن‌ها برای ابزارسازی صورت گرفت؛ تا بتوان با استفاده از آن‌ها، ابزارهای مالی مناسب جهت جایگزینی ابزارهایی چون اوراق قرضه که بر بهره و ربا مبتنی هست، طراحی کرد.‌
اندیشه‌وران مسلمان در این عرصه نیز کامیاب بوده‌اند. آنان توانسته‌اند با رعایت ضوابط و مقررات شرعی، متناسب با نیازهای واقعی جوامع اسلامی، انواعی از ابزارهای مالی طراحی کنند. این ابزارها که برخی بیش از ده سال تجربه عملی دارد و برخی در حد‌ اندیشه و ایده است به سه گروه عمده تقسیم می‌شوند:
۱) ابزارهای مالی غیرانتفاعی که بر اساس قراردادهای خیر‌خواهانه چون قرض‌الحسنه و وقف طراحی‌ شده‌اند.
۲) ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ‌های سود انتظاری که بر اساس قراردادهای مشارکتی چون شرکت، مضاربه، مزارعه و مساقات طراحی‌ شده‌اند.
۳) ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ‌های سود معیّن که بر اساس قراردادهایی چون مرابحه، خرید دین، اجاره و استصناع طراحی‌ شده‌اند.

[۴] موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی انتفاعی صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۷۳.

۴ - تفاوت مساقات با مزارعه

[ویرایش]
این قرارداد شباهت زیادی به قرارداد مزارعه دارد، ولی توجه به نکات زیر لازم است:
۱. قرارداد مساقات در باغ‌های آماده و دارای محصول است؛ ولی در مزارعه زمین قبل از کشت، به مزارعه گذاشته می‌شود.
۲. قرارداد مساقات برای محصولاتی است که از درخت استحصال می‌شود و چندین سال دوام می‌آورند؛ در صورتی‌ که مزارعه هر نوع محصولی را در برمی‌گیرد.
۳. قرارداد مساقات برای پرورش و باغبانی درختانی است که از میوه آن‌ها استفاده می‌شود؛
۴. آنچه مربوط به باغ می‌شود مسئولیت آن به عهده صاحب باغ است؛ زیرا عامل، فقط در به ثمر رسانیدن میوه نقش دارد و برای آن متعهد می‌شود.

۵ - مسائل فقهی مساقات

[ویرایش]
موضوع عقد مساقات، عبارت است از تمام درختان و گیاهانی که ریشه ثابت دارند؛ بنابراین گیاهانی که هرسال با برداشت میوه آن‌ها، ریشه‌شان از بین می‌رود و برای سال بعد نیاز به کشت دوباره دارند، نمی‌توانند مورد عقد مساقات واقع شوند.

مدت مساقات باید معلوم باشد و در صورتی‌ که آغاز آن را معلوم کنند و پایان آن را موقعی قرار دهند که میوه آن سال به دست آید صحیح است.
سهم هر یک از طرفین عقد، باید موقع انعقاد قرارداد مساقات به‌صورت کسری از محصول (مشاع) معیّن شود و مقدار آن، تابع توافق طرفین است.

۶ - روش کار در اوراق مساقات

[ویرایش]
روش کار در این اوراق، شباهت فراوانی به اوراق مزارعه دارد. در این اوراق، یک شخصیت حقوقی فعّال در بخش کشاورزی با مطالعه‌های اولیه و شناسایی اراضی مناسب باغداری، به تاسیس مؤسسه مالی خاص اقدام می‌کند. سپس متناسب با قیمت خرید و آماده‌سازی باغ، اوراق مساقات منتشر و به‌وسیله بانک سرمایه‌گذاری در اختیار متقاضیان می‌گذارد؛ تا با وجه‌های حاصل از واگذاری اوراق، آن اراضی را خریداری و برای باغداری آماده کند.

[۸] موسویان، سیدعباس، صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۹۲.

سپس باغ یا باغ‌ها را به قرارداد مساقات به باغبانان وامی‌گذارد تا روی آن کار کنند و در پایان، محصول به‌دست‌آمده را طبق قرارداد، تقسیم کنند. مؤسسه مالی بعد از تحویل گرفتن سهم صاحبان اوراق از محصول، آن‌ها را در بازار می‌فروشد و سود حاصله را بین صاحبان اوراق تقسیم می‌کند.

[۹] پژوهشکده پولی و بانکی، مجموعه مباحث شورای مشورتی پیرامون مسائل مالیه و بانکداری اسلامی، تهران، پژوهشکده پولی و بانکی، ۱۳۸۶، ص۵۸.

این رویه تا زمانی که مؤسسه مالی منحل نشده، همه‌ ساله تکرار می‌شود.
سود اوراق مساقات به‌طور متعارف سالانه است و به عامل‌های فراوانی چون میزان تولید، قیمت محصول و هزینه‌ تولید بستگی دارد؛ بنابراین ناشر اوراق، گرچه می‌تواند برحسب تجربه‌های سالیان پیش و پیش‌بینی آینده، دامنه سود انتظاری را تخمین بزند، اما سود واقعی در پایان سال مالی مشخص می‌شود.

[۱۰] موسویان، سیدعباس، صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۹۲-۹۵.

۷ - بازار ثانوی اوراق مساقات

[ویرایش]
دارنده اوراق مساقات می‌تواند اوراق را نگه دارد و در پایان هرسال مالی از سود آن استفاده نماید. کما اینکه می‌تواند در مواقع نیاز به نقدینگی، آن‌ها را در بازار ثانوی بفروشد. از آنجا که اوراق مساقات، بیان‌گر مالکیت مشاع دارندگان اوراق، نسبت به باغات موردنیاز است، در نتیجه قیمت اوراق مساقات افزون بر نرخ سود انتظاری سالیانه، به قیمت خود باغ‌ها نیز بستگی دارد و چون قیمت باغ‌ها به‌صورت متعارف و در حد نرخ تورم، افزایش پیدا می‌کند، انتظار می‌رود قیمت اوراق، رشدی متناسب با نرخ تورم داشته باشد.

۸ - انواع اوراق مساقات

[ویرایش]
انواع اوراق مساقات عبارتند از:

۸.۱ - اوراق مساقات خاص

در این نوع، مؤسسه مالی طرح باغداری معینی را انتخاب و هزینه‌های لازم برای تملک و آماده‌سازی را محاسبه و با کسب مجوزهای لازم، اوراق مساقات خاص منتشر می‌کند، سپس با واگذاری اوراق از راه بانک سرمایه‌گذاری وجه‌های سرمایه‌گذاران را جذب کرده باغ مورد نظر را خریداری و آماده می‌کند،

۸.۲ - اوراق عام با سررسید

در این نوع، مؤسسه مالی ناشر اوراق، به انتشار اوراق بهادار مساقات عام، با سررسید معیّن اقدام می‌کند؛ سپس با واگذاری به سرمایه‌گذاران، وجه‌های نقد را جمع‌آوری کرده، اراضی قابل‌ تبدیل به باغ‌ها را خریداری و آماده‌سازی می‌کند، آنگاه با رعایت سررسید اوراق، آن‌ها را به باغ‌های کوچک تقسیم کرده به‌ صورت قرارداد مساقات عادی یا مساقات به‌شرط تملیک، در اختیار باغداران قرار می‌دهد.

۸.۳ - اوراق عام بدون سررسید

اوراق مساقات عام بدون سررسید، در این نوع، مؤسسه مالی ناشر اوراق، اوراق بهادار مساقات عام بدون سررسید منتشر می‌کند و در ادامه مثل بقیه اوراق عمل می‌کند.

[۱۲] موسویان، سیدعباس، ابزار مالی اسلام (صکوک)، ص۹۷-۹۸، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌ اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.

۹ - بررسی اقتصادی اوراق مساقات

[ویرایش]
۱. بازده اوراق مساقات، متغیر بوده و در پایان دوره مالی، قطعی می‌شود؛ در نتیجه این اوراق برای کسانی که در برابر سود بالاتر حاضر به پذیرش ریسک هستند مناسب است.
۲. با توجه به بازار ثانوی اوراق مساقات، این اوراق قدرت نقدشوندگی به‌ نسبت بالایی خواهند داشت؛ البته به جهت متغیّر بودن سود آن‌ها، مشتریان اوراق، در افراد ریسک‌پذیر منحصر خواهد بود؛ در نتیجه درجه‌ نقدینگی این اوراق، کمتر از اوراق بهادار با بازدهی معین و بیشتر از اوراق سهام خواهد بود.
۳. در صورت وجود مؤسسه‌های متعدد و متنوع ناشر اوراق مساقات و تشکیل بازار، انتظار می‌رود این اوراق به سمت کارآیی بالاتر حرکت کنند.
۴. با توجه به ماهیت و قلمرو اوراق مساقات، گسترش این اوراق، باعث گسترش سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی شده، اشتغال و رشد تولید در این بخش را به ارمغان می‌آورد.
۵. اوراق مساقات، از چند جهت به عدالت اقتصادی در سطح جامعه کمک می‌کنند؛ چراکه اولاً باعث افزایش اشتغال و بهره‌وری در بخش کشاورزی می‌شوند که به‌ طور معمول، مرتبط با بخش متوسط و پایین جامعه است؛ ثانیاً ماهیت توزیعی قراردادهای مساقات، باعث توزیع ریسک فعالیت بخش کشاورزی بین کشاورزان و باغبانان و صاحبان اوراق می‌شود؛ که در بلندمدت باعث عادلانه شدن درآمدها می‌شود.
۶. بانک مرکزی می‌تواند در مواقع نیاز، به سیاست پولی انبساطی، بخشی از اوراق مساقات را از بازار ثانوی خریداری و حجم پول جامعه را افزایش دهد؛ همان‌طور که می‌تواند در صورت نیاز به سیاست انقباض پولی، با فروش اوراق مساقات، نقدینگی جامعه را کنترل کند.

[۱۳] موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی ابزار مالی اسلام (صکوک)، ص۴۵۷-۴۵۸، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌ اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.

۷. دولت، می‌تواند مالکیت بخشی از اراضی قابل زراعت و باغداری خود را از راه اوراق مزارعه و مساقات به مردم واگذارد؛ سپس آن اراضی را از راه قراردادهای مزارعه و مساقات در اختیار کشاورزان و باغداران بگذارد. این ابزارها وسیله‌ خیلی مناسبی برای دولت در اداره‌ یکپارچه‌ اراضی و باغ‌ها و برنامه‌ریزی کشت محصول‌های استراتژیک است.
۸. می‌توان با مدیریت ریسک، توزیع منابع در عرصه‌های گوناگون زراعی و باغداری، بیمه کردن محصول‌ها در مقابل حوادث غیرمترقبه، پیش‌فروش بخشی از محصول‌ها یا استفاده از ابزارهای مالی بازارهای مشتقه چون حق اختیار معامله و انعقاد قرارداد مساقات به‌صورت به‌شرط تملیک، بخشی از نوسان‌های درآمدی را تعدیل کرده و به بازده تقریباً باثباتی دست‌یافت.

[۱۴] موسویان، سیدعباس، صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۱۰۷.

۱۰ - موانع انتشار اوراق مساقات

[ویرایش]
قراردادهای مساقات از نظر فقهی جزء قراردادهای مشروع و از جهت قانونی مستند به قوانین مدنی و عادی ایران هستند؛ در نتیجه برای طراحی اوراق بهادار بر اساس آن‌ها، نیازی به تاسیس فقهی و حقوقی جدید نیست. در وضعیت کنونی کشور، موانع متعددی برای انتشار اوراق بهادار اسلامی به‌ویژه اوراق مساقات وجود دارد؛ که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
۱) عدم آشنایی مردم با بورس اوراق بهادار، به‌ویژه اوراق جدید.
۲) نبود یا کمبود مؤسسه‌ها و نهادهای مرتبط.
۳) ابهام در مالیات بر سود این اوراق.
۴) ابزارهای مالی انتفاعی پایین بودن نرخ بازدهی بخش کشاورزی نسبت به بخش خدمات.
البته همان‌طور که از ماهیت موانع پیداست، می‌توان با برنامه‌ریزی مشخص آن‌ها را از سر راه برداشت؛ بنابر‌این انتشار اوراق مساقات از یک‌سو ابزار مالی مطمئنی در اختیار سرمایه‌گذاران ریسک‌گریز و متعارف قرار می‌دهد و از سوی دیگر، ابزار مناسبی برای وزارت کشاورزی و شرکت‌های دولتی و خصوصی فعال در عرصه کشاورزی جهت تامین مالی طرح‌ها خواهد بود و سرانجام، مکمّل خوبی برای اوراق مشارکت و رونق دهنده بازار سرمایه ایران است و امتیازی که نسبت به اوراق مشارکت دارد، این است که برای فعالیت‌های کوچک، متوسط و بزرگ، قابل طراحی هستند.

[۱۵] موسویان، سیدعباس، صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۱۰۸.

اوراق صكوك اسلامی (فرابورس) و كاربرد آنها در طرح های نوآورانه (قسمت سوم)

در قسمت قبلی ارکان انتشار صکوک بیان شد، در ادامه این بخش از مقاله به معرفی انواع صکوک و کاربردهای آن می پردازیم. اوراق صکوک به دو دسته غیر انتفاعی و انتفاعی طبقه بندی می شود.

از جمله پرکاربردترین انواع صکوک، صکوک اجاره و مرابحه است که بازدهی سود آنها به صورت معین بوده و در گروه ابزارهای مالی انتفاعی قرار می گیرند.

انواع صکوک

ابزارهای مالی غیر انتفاعی:

اوراق قرض الحسنه: براساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می شود، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آنها از دارندگان اوراق استقراض می کند و به همان مقدار بدهکار است و باید در سررسید معین یا عندالمطالبه به آنها پرداخت کند.

اوراق وقفی: اوراق بهادار با نام که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین منتشر می شود و به افرادی که قصد مشارکت در طرح های عام المنفعه را دارند، واگذار می شود.

ابزارهای مالی انتفاعی:

اوراق مرابحه: هدف آن بیعی است که فروشنده بهای تمام شده کالا را به اطلاع مشتری می رساند و پس از آن مبلغ یا درصد اضافه تری را به عنوان سود تقاضا می کند. این اوراق بازدهی ثابت دارند و قابل فروش در بازار ثانویه هستند. انواع اوراق مرابحه شامل: اوراق مرابحه تامین مالی، اوراق مرابحه تامین نقدینگی و اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت های تجاری است.

ساختار انتشار اوراق صکوک مرابحه به شرح ذیل می باشد:

اوراق اجاره: یکی از رایج ترین انواع صکوک، صکوک اجاره است. موارد کاربرد صکوک اجاره در تامین مالی پروژه های توسعه ای و خرید دارایی های فیزیکی نظیر ساختمان، ماشین آلات و تجهیزات است. در این نوع اوراق، سرمایه گذار می تواند در مقاطع زمانی معین، سود حاصل از سرمایه گذاری خود را دریافت کند.

اوراق اجاره براساس عقد اجاره منتشر می شود و به صورت با نام و قابل نقل و انتقال که بیانگر مالکیت واحدهای سرمایه گذاری با ارزش برابر از دارایی های با دوام فیزیکی است. اوراق اجاره مبتنی بر سود معین و ثابت است، بدین صورت که اجاره بها را می توان در ابتدای هر دوره، انتهای دوره یا سررسیدهای ماهانه، فصلی و سالانه پرداخت کرد. این اوراق را می توان در بازار ثانویه و به قیمتی که توسط عوامل بازار تعیین می شود معامله کرد. انواع اوراق اجاره شامل اوراق اجاره تامین دارایی، اوراق اجاره تامین نقدینگی و اوراق اجاره جهت تشکیل شرکت های لیزینگ است.

ساختار انتشار اوراق صکوک اجاره به شرح ذیل می باشد:

اوراق استصناع: اسناد و گواهی های دارای ارزش یکسان که برای تجمیع وجوه لازم جهت ساخت کالایی استفاده می شود که تحت تملک دارنده صکوک است.

ساختار انتشار اوراق صکوک استصناع به شرح ذیل می باشد:

اوراق سلف: از اقسام بیع بوده و عکس نسیه است که جهت تامین مالی تولید یا ارائه کالای معین منتشر می شود. در این نوع اوراق، کالای مورد نظر توسط سرمایه گذار پیش خرید می شود.

اوراق منفعت: اسناد مالی بهادار که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی با دوام است.

اوراق جعاله: اوراق مالکیت مشاع خدمتی است که براساس قرارداد جعاله، انجام و تحویل آن تعهد شده است. بعد از پایان خدمت (موضوع جعاله) صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه خدمت خواهند بود. نتیجه خدمت ممکن است امتیاز مالی یا دارایی فیزیکی باشد.

اوراق مشارکت: سندی است که گویای مالکیت دارنده آن نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی است و تا سررسید اوراق هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحب اوراق مشارکت است.

اوراق مضاربه: در این نوع اوراق ناشر با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان را جمع آوری کرده و به عنوان مضاربه در اختیار بانی قرار می دهد و بانی هم در فعالیت اقتصادی سودآور به کار می گیرد. در پایان هر دوره مالی سود حاصله براساس نسبت هایی که روی اوراق درج شده است، میان ناشر و صاحبان اوراق تقسیم می شود.

ساختار انتشار اوراق صکوک مضاربه به شرح ذیل می باشد:

اوراق مزارعه: براساس قرارداد مزارعه طراحی شده است، ابزارهای مالی انتفاعی بدین صورت که ناشر با واگذاری این اوراق، وجوه متقاضیان را جمع آوری کرده و با آن اراضی قابل زراعت خریداری می کند. سپس این اراضی را طی قرارداد مزارعه از طرف دارندگان اوراق به کشاورزان واگذار می کند تا روی این اراضی زراعت کنند و در پایان سال زراعی، محصول را با هم تقسیم کنند.

اوراق مساقات: ناشر با واگذاری این نوع از اوراق بهادار، وجوه متقاضیان را جمع آوری کرده و با آن باغات قابل بهره برداری را خریداری کرده و سپس با وکالت از طرف دارندگان اوراق طی قرارداد مساقات به باغبانان واگذار می کند تا به آنها رسیدگی کنند و در پایان، محصول به دست آمده را با هم تقسیم می کنند. در این نوع صکوک، دارنده اوراق نقش مالک، ناشر نقش وکیل و باغبان نقش عامل و اوراق مساقات سند مالکیت مشاع دارندگان است.

اوراق مشتقه: قراردادهای بین دو یا چند نفر که پرداخت های آن براساس موقعیت سنجی تعیین می شود. اوراق مشتقه ابزاری جهت کاهش یا انتقال ریسک به شمار می آیند. قراردادهایی نظیر سلف، آتی، معاوضه و اختیار معامله از رایج ترین اوراق مشتقه هستند.

نمودار زیر بطور اجمالی انواع صکوک را نشان می دهد:

نویسندگان:

ارتباط با دکتر مرسده میرسلطانی: مشاور توسعه بازار و تامین مالی : [email protected]

ارتباط با دکتر مهدی کنعانی: مدرس دانشگاه تهران و مشاور سرمایه گذاری : [email protected]

ابزارهای مالی انتفاعی

صدای پول: ابزارهای مالی انتفاعی با سود انتظاری بر اساس اوراق صکوک متنوع هستند.

به گزارش صدای پول، استفاده از لفظ صکوک جهت ابزارهای مالی اسلامی نخستین بار در سال ۲۰۰۲ در جلسه فقهی بانک توسعه اسلامی پیشنهاد شد. بعد از آن بود که سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی اقدام به معرفی انواع صکوک و ابزارهای مالی انتفاعی با سود انتظاری کرد؛ در زیر به اوراق مشارکت، مضاربه، مزارعه و مساقات پرداخته می شود.

اوراق مشارکت

سندی است گویای مالکیت دارنده آن نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی که متعلق به دولت، شرکت‏های تعاونی یا خصوصی است و تا سررسید اوراق، صاحب اوراق مشارکت در تغییر قیمت دارایی سهیم می شود.

اوراق مضاربه

سندی‌ است گویای مالکیت دارندگان آن به طوری ‌که ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان اوراق را جمع آوری کرده و به عنوان مضاربه در اختیار بانی قرار می دهد، بانی در فعالیت اقتصادی سودآور «بازرگانی» به کار می گیرد و در پایان هر معامله یا پایان هر دوره مالی سود حاصله را براساس نسبت هایی که روی اوراق نوشته شده، میان خود و صاحبان اوراق تقسیم می کند.

اوراق مزارعه

سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر زمین یا زمین های زراعی یا دیگر نهادهای تولیدی زراعی معین است که به قرارداد مزارعه برای کشت و زرع در اختیار عامل مزارعه گذاشته شده است.

اوراق مساقات

سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغ یا باغ های مثمر یا دیگر نهادهای تولیدی باغی معین است که به قرارداد مساقات برای باغداری در اختیار عامل قرارداد مساقات گذاشته شده است.

ابزارهای نوین مالی (SUKUK) و چگونگی استفاده از آن

ایلنا: ارسلان قاسمی، مدیرعامل اتحادیه آبزیان؛ طی یادداشتی به بررسی و تحلیل ابزارهای نوین مالی و همچنین نحوه استفاده از این ابزارها پرداخت که با توجه به شرایط اقتصادی موجود در انتشار و استفاده از این اوراق نیز همانند حجم تسهیلات پرداختی بانکها به بخشهای مختلف ، سهم بخش تولیدی از یک سو و سهم بخش تولیدی غیر دولتی (خصوصی و تعاونی) رقم بسیار اندکی را نشان می دهد.

با وابستگی فزاینده ابزارهای مالی انتفاعی اقتصاد ملی به درآمدهای نفتی و وجود تورم و رکود کم سابقه در این مدت ، کمبود نقدینگی واحدهای تولیدی به یک چالش عمده تبدیل شده است.

از اینرو عملکرد بخشهای مختلف اقتصادی از جمله بانکها را به عنوان عامل اصلی تحرک اقتصادی و تامین کننده نقدینگی لازم جهت تامین منابع مورد نیاز واحدهای تولیدی تحت تاثیرات نامطلوب قرار گرفته است و این امر در حالی است که با وجود تحریمهاافزایش مطالبات ، تورم ، عمیق تر شدن رکود ، خروج سرمایه ها از بانکها برای ورود به بازارهای زودبازده ، بانکها و موسسات تامین کننده منابع مالی را نیز به سمت بنگاهداری و رقابت با بخش واقعی تولید کشانده است .

برابر آمار منتشره در دوازده ماهه سال 1393 بالغ بر 3414 هزار میلیارد ریال حجم تسهیلات پرداختی بانکها به بخشهای مختلف اقتصادی بوده که در میان بخش خدمات با6/36% بیشترین سهم را از این تسهیلات داشته است و صنعت و معدن با 2/31% ، بازرگانی با 7/12% ، مسکن و ساختمان با 8/11% و ابزارهای مالی انتفاعی در بخش کشاورزی 5/7% تسهیلات از این رقم تزریق شده است . به عبارت ساده تر از مجموع 3414 هزار میلیارد ریال تسهیلات اعطایی بانکها در سال گذشته تنها حدود 1/132 هزار میلیارد ریال به بخش های صنعت و معدن و کشاورزی به عنوان بخشهای تولیدی وارد شده است.

از این رو تامین منابع مالی مهمترین دغدغه بنگاههای تولیدی به شمار میرود . لذا علاوه بر تامین منابع از طریق موسسات مالی و اعتباری نظیر بانکها استفاده از ابزارهای بدهی که مهمترین آن اوراق قرضه است ضرورت یافته و به صورت گسترده در بازارهای جهانی رواج یافته است .

اما استفاده از این ابزارها در نظام مالی اسلامی ، ربوی بوده و مردود شمرده می شود و از همین روست که اتکا بیش از حد بنگاههای تولیدی و اقتصادی ایران به بانکها جهت دسترسی به منابع مالی مورد نیاز بوده که این امر با استانداردهای جهانی همخوانی نداشته و علاوه بر ضعف موجود سیستم بانکی ، باعث فشار مضاعف به آنها شده که در قبال این افزایش تقاضای بیش از حد ، افزایش هزینه های مالی را برای بنگاهها نیز در پی داشته و در نتیجه موجب بالا رفتن هزینه تمام شده و کاهش قدرت رقابتی محصولات و خدمات تولیدی در بازارهای داخلی و بین المللی شده که خود از چالشهای آسیب پذیری اقتصاد ملی ایران است .

به استناد گزارش منتشره مجمع جهانی اقتصاد در سال 2013 میلادی در ایران شاخص دسترسی به خدمات مالی 133 ، هزینه استفاده از این خدمات 129 و تامین مالی از طریق بازار سهام و کیفیت دسترسی به وام 136 بین 139 کشور بوده است .

ایده اولیه استفاده از ابزارهای مالی که عبارتند از مجموعه ای از قراردادهای گوناگونی که بین افراد مختلف منعقد میشود طی چهل سال گذشته ارائه شده است . در دهه 1980 میلادی بانکهای اسلامی جهت غلبه بر مشکلات نقدینگی مورد نیاز به استفاده از این ابزارها روی آوردند به نحوی که در جولای 1983 میلادی بانک مرکزی مالزی اوراق قرضه دولتی استفاده نکرد و به جای آن اوراقی به نام گواهی سرمایه گذاری دولتی که بدون بهره بود ، منتشر کرد که به این ترتیب شبهه ربوی بودن برطرف گردید . پس از آن با گسترش ساختارهای مختلف معاملات مالی توسط بانکهای اسلامی ایده استفاده از ابزارهای مالی اسلامی در بازار سرمایه قوت گرفت که به دنبال آن متخصصان مالی در کنار علمای دینی ، ایده انتشار اوراق اجاره یا صکوک اجاره را ابزارهای مالی انتفاعی به عنوان نخستین ابزار مالی اسلامی معرفی نمودند .

نام صکوک برای این ابزارها اولین بار در سال 2002 میلادی توسط بانک توسعه اسلامی (IDB) پیشنهاد گردید. صکوک که جمع صک است به معنای "نبشتن چک" (لغتنامه دهخدا) است و صک معرب کلمه چک که در حقیقت یک کلمه فارسی بوده میباشد که در زبان عربی به خاطر نبودن حرف (چ) به (ص) تغییر یافته و صکوک که جمع آن است به معنای چک است که در حقیقت همان اوراق بهادار اسلامی است که میتوان بر اساس نوع عقد آن را به دو دسته اصلی ابزارهای انتفاعی و ابزارهای مالی غیر انتفاعی تقسیم بندی نمود .

اوراق قرض الحسنه و اوراق وقف جز ابزارهای مالی غیر انتفاعی و اوراق اجاره استضاع (ساخت) ، صرابحه (طلب) ، سلف و جعاله و . در دسته اوراق مالی اسلامی انتفاعی طبقه بندی می شوند . نکته قابل ذکر آن است که این ابزارهای مالی نه تنها در کشورهای اسلامی رواج چشمگیری یافته ، بلکه در بازارهایی نظیر ایالات متحده ، آلمان، ژاپن و سنگاپور و . نیز رواج زیادی پیدا کرده اند ، اما بر اساس آمارهای موجود در سال 2011 بیشترین اوراق صکوک را مالزی منتشر نمود . که سهم آن از انتشار این اوراق در جهان به 73% رسیده است .

مهمترین اوراق بهادار اسلامی صکوک اجاره است که " اوراق با نام یا بی نام قابل نقل و انتقالی است که دارنده آن مالک مشاع دارایی پایه قرارداد اجاره میباشد" ( ماده 1 دستورالعمل انتشار صکوک اجاره ریالی در سیستم بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ) . به عبارت دیگر با درگیر کردن یک دارایی مشخص فیزیکی نظیر کارخانه ، مزرعه و . ، امکان تامین سرمایه مورد نیاز برای بنگاه ابزارهای مالی انتفاعی اقتصادی فراهم میگردد و از آنجایی که امکان مبادله آن در بازار ثانویه سرمایه وجود دارد اثری نیز بر ریسک نقدینگی بنگاه نخواهد داشت . خوب است در اینجا به برخی از تفاوت های اوراق صکوک اجاره با اوراق بهادار دیگر

صکوک استصناع (ساخت)

استصناع به معنی درخواست ساخت است و منظور آن است که خرید کالایی که طبق سفارش خریدار تولید می گردد ، صورت می گیرد . به عبارت دیگر شخصی نزد تولید کننده رفته و از او میخواهد که تعداد/مقداری کالا را ساخته و یا تولید کرده و به مالکیت او درآورد . در این حال قراردادی میان آن دو به امضا میرسد که بر اساس آن تولیدکننده کالای مورد توافق را برای او ساخته و تولید نمود و مبلغ مورد توافق را دریافت میکنند در اینجا ناشر صکوک تولیدکننده و پذیره نویس آن خریداران کالای مورد نظر و وجود جمع آوری شده هزینه ساخت /تولید کالا است .

اوراق صکوک در ایران

با گسترش روزافزون این اوراق و نیاز بازار سرمایه به ابزارهای نوین مالی در سال 1384 قانون بازار اوراق بهادار به تصویب رسید و در این قانون برای اولین بار اوراق بهادار یا همان ابزارهای مالی تعریف و وظیفه آن بر عهده سازمان بورس و اوراق بهادار قرار گرفت . در بند 24 ماده این قانون به اسنادی اوراق بهادار اطلاق میشود که "عبارت است از هر نوع ورقه یا مستندی که متضمن حقوق مالی قابل نقل و انتقال برای مالک عین یا منفعت آن باشد . " در این قانون مفهوم ابزارها مالی و اوراق بهادار معادل یکدیگر آمده است . اما در بهمن ماه 1388 نهاد مالی جدیدی به نام نهاد واسط در قانون " توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید در راستای تسهیل اجرای سیاستهای کلی اصل 44 قانون اساسی" به تصویب رسید که در آن نهاد واسط یکی از نهادهای مالی موضوع قانون بازار اوراق بهادار است که می تواند با انجام معاملات موضوع عقود اسلامی نسبت به تامین مالی از طریق انتشار اوراق بهادار اقدام نماید و در این قانون برای این نهاد معافیت هایی نظیر معافیتهای مالیاتی ، معافیت از عوارض نقل و انتقال و معافیت از مالیات بر درآمد آن دسته از دارایی تامین مالی از طریق انتشار اوراق بهادار به عموم صورت می گیرد ، نیز پیش بینی شده است . اما براساس آمارهای منتشره توسط شرکت مدیریت دارایی مرکزی تا انتهای تیرماه 1391 تنها هشت مورد اوراق صکوک آنهم فقط صکوک اجاره به ارزش 6.046.000 میلیون ریال ( توسط شرکت مپنا ، لیزینگ جامع سینا ، گروه سرمایه گذاری مسکن ، حمل و نقل ریلی جوپار ، بانک سامان ، سرمایه گذاری امید و شرکت هواپیمایی ماهان ، شرکت هواپیمایی اوبامان 2 ) منتشر شده است . ملاحظه می گردد که در انتشار و استفاده از این اوراق نیز همانند حجم تسهیلات پرداختی بانکها به بخشهای مختلف ، سهم بخش تولیدی از یک سو و سهم بخش تولیدی غیر دولتی (خصوصی و تعاونی) رقم بسیار اندکی را نشان می دهد که با وجود عضویت روسای اتاق بازرگانی صنعت و معدن و کشاورزی و اتاق تعاون ایران در شورای عالی بورس و اوراق بهادار جای تامل و پرسش دارد . چرا که با وجود شرایط اقتصادی موجود یکی از مهمترین راه کارهای برون رفت از رکود ، فعال سازی بخش تولید و برگرداندن نشاط به آن است که تامین منابع مالی مورد نیاز آنان از چالشهای عمده بر سر راه به حساب می آید .

انتشار 14 هزار میلیارد ریال صکوک از ابتدای سال تاکنون

گروه اقتصاد ــ مدیرعامل مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه اظهار کرد: روند انتشار صکوک صعودی است به طوری که در بین سالهای ۹۰ تا ۹۴ فقط کمتر از 30 هزار میلیارد ریال اوراق صکوک در بازار منتشر شد. اما در سال ۹۵ بیش از 83 هزار میلیارد ریال انواع صکوک در بازار سرمایه منتشر شد.

به گزارش ایکنا، به نقل از پایگاه خبری بازار سرمایه، انجمن مالی اسلامی ایران اقدام به برگزاری بیستمین نشست تخصصی با موضوع «صفر تا صد فرایند انتشار اوراق بهادار اسلامی در بازار سرمایه» کرد.
غلامرضا ابوترابی، مدیر عامل مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه در این مراسم به تشریح و معرفی صنایع و ابزارهای تامین مالی در بازار سرمایه پرداخت.
ابوترابی با اشاره به صنایع و ابزارهای تامین مالی در بازار سرمایه گفت: بازار سرمایه برای حوزه های گوناگونی امکان تامین مالی را فراهم کرده است.
به گفته وی بانک‌ها با انتشار اوراق رهنی، مرابحه و اجاره می‌توانند از مسیر بازار سرمایه تامین مالی کنند. همچنین بازار سرمایه در حوزه مسکن نیز صندوق زمین و ساختمان را تعریف کرده است. دولت نیز می‌تواند با انتشار اسناد خزانه اسلامی، اوراق اجاره دولت و اوراق مبتنی بر دارایی از بازار سرمایه تامین مالی کند.
وی به ساختار تامین مالی در حوزه صنعت پرداخت و افزود: در این بخش نیز امکان انتشار اوراق اجاره، مرابحه، مشارکت، سلف موازی استاندارد و خرید دین برای تامین مالی وجود دارد.
مدیر عامل مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه به روش های تامین مالی دو بخش بازرگانی و گردشگری نیز اشاره کرد و ادامه داد: بازار سرمایه امکان تامین مالی از طریق مضاربه، مرابحه و خرید دین برای بخش بازرگانی و اوراق منفعت، سفارش ساخت، اجاره، مرابحه و مشارکت را برای حوزه گردشگری فراهم کرده است.
تفاوت تامین مالی در بازار سرمایه و بانک
عضو انجمن مالی اسلامی در ادامه، تفاوت های تامین مالی در بازار سرمایه و نظام بانکی را تشریح کرد و گفت: تامین مالی در بازار سرمایه به صورت بلند مدت و مبتنی بر قرارداد انجام می پذیرد در حالیکه در نظام بانکی تامین مالی کوتاه مدت بوده و مبتنی بر عقود است؛ در بازار سرمایه اولویت بر تامین مالی بنگاه های بزرگ بوده و در نظام بانکی این بنگاه های کوچک و متوسط هستند که در اولویت تامین مالی قرار می گیرند.
ابوترابی در ادامه مسیر تامین مالی در بازار سرمایه را تشریح کرد و افزود: برای ورود به بازار سرمایه با هدف تامین مالی باید چهار مرحله را پشت سر گذاشت و شرایط را اخذ کرد.
به گفته وی بررسی طرح توسعه شرکت، تهیه گزارش توجیهی توسط مشاور، دریافت نشر حسابرس و ارسال مدارک به سازمان از طریق مشاور اولین قدم است. مرحله دوم بررسی مدارک و مستندات توسط سازمان بورس و رفع نواقص توسط مشاور و شرکت متقاضی تامین مالی است. پس از آن سازمان بورس برای صدور موافقت اصولی انتشار اوراق مدارک را بررسی می کند. آخرین مرحله نیز تکمیل مدارک از جمله قراردادهای ارکان و صدور مجوز است.
انواع روش‌های تامین مالی
وی در ادامه به تشریح اسلاید روش های تامین مالی پرداخت و اظهار داشت: برای انتشار اوراق اجاره با هدف تامین نقدینگی باید در مرحله اول متقاضی تامین مالی برای موضوع آن و دارایی مبنای انتشار اوراق تصمیبم گیری کند. مرحله بعد ارسال مدارک و مستندات از طریق شرکت مشاور به نمایندگی از بانی به سازمان بورس است. پس از آن با صدور موافقت اصولی توسط سازمان بورس در صورت کامل بودن مدارک و مشخص شدن نهاد واسط ، قراردادها و سایر مدارک توسط مشاور تکمیل می شود. پس از آن مجوز انتشار اوراق توسط سازمان بورس صادر میشود. سرانجام اوراق در بازار سرمایه منتشر خواهد شد. پس از انتشار اوراق و دریافت وجوه، دارایی توسط نهاد واسط خریداری می شود. پرداخت های مربوط ابزارهای مالی انتفاعی به مبالغ اجاره بها توسط بانی و انتقال دارایی به بانی در پایان عمر اوراق، آخرین مراحل این روش تامین مالی است.
ابوترابی در ادامه ساختار اجمالی اوراق بهادار را تشریح کرد و گفت: شرایط بانی در اوراق اجاره برای شخص حقوقی غیر دولتی و شخص حقوقی عمومی یا دولتی متفاوت است .
دارایی‌های قابل قبول
در ادامه این مراسم دارایی های قابل قبول برای انتشار اوراق اجاره توسط مدیرعامل مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه تشریح شد.
به گفته وی، زمین، ساختمان و تاسیسات، ماشین آلات و تجهیزات و وسایل حمل و نقل دارایی های قابل قبول برای انتشار اوراق اجاره هستند. همچنین تاکید شده که دارایی مشاع به شرط واگذاری مالکیت کل دارایی، می تواند مبنای انتشار اوراق اجاره قرار گیرد. ارزش تقریبی دارایی های مبنای انتشار اوراق اجاره نباید کمتر از پنجاه میلیارد ریال باشد.
مدیرعامل شرکت مدیریت دارایی مرکزی، در تعریف مفهوم اوراق اجاره گفت: اوراق اجاره اوراق بهادار با نام قابل نقل و انتقالی است که نشان دهنده مالکیت مشاع دارنده آن در دارایی مبنای انتشار اوراق اجاره است. همچنین انواع تامین مالی از طریق اوراق اجاره با دو شرط تامین دارایی با جدایی بانی و فروشنده و تامین نقدینگی با اتحاد بانی و فروشنده اجرایی می شود.
ساختار اجمالی انواع اوراق بهادار
ابوترابی ساختار اجمالی اوراق بهادار ابزارهای مالی انتفاعی با سود معین را معرفی کرد و گفت: اوراق ابزارهای مالی انتفاعی اجاره، اوراق مرابحه، اوراق استصناع، اوراق سلف، اوراق منفعت، اوراق خرید دین، اوراق رهنی و اوراق وکالت با دستورالعمل و سابقه انتشار در بازار سرمایه از انواع ابزارهای ساختار اجمالی اوراق بهادار اسلامی است.
وی همچنین ساختار اجمالی اوراق بهادار اسلامی در بخش ابزارهای مالی انتفاعی با سود انتظاری را معرفی کرد و گفت: ابزارهای مالی ابزارهای مالی انتفاعی انتفاعی با سود انتظاری شامل اوراق مشارکت، اوراق مضاربه، اوراق مزارعه و اوراق مساقات هستند.
ابوترابی حجم و تعداد صکوک منتشره در بازار سرمایه تا مرداد ۹۷ را اعلام کرد و گفت: روند انتشار این اوراق صعودی است به طوری که در بین سالهای ۹۰ تا ۹۴ فقط کمتر از 30 هزار میلیارد ریال صکوک در بازار منتشر شد. اما در سال ۹۵ بیش از 83 هزار میلیارد ریال انواع صکوک در بازار سرمایه منتشر شد. سال ۹۶ نیز بازار سرمایه شاهد انتشار بیش از 132 هزار میلیارد ریال انواع صکوک بود. امسال نیز تا کنون با توجه به آمار اعلامی نزدیک به 14 هزار میلیارد ریال صکوک در بازار سرمایه منتشر شده است.
این مقام مسول در خاتمه ارکان انتشار اوراق بدهی را جمع بندی کرد و ادامه داد: بانی، بازارگردان، ضامن، نهاد واسط ، متعهد پذیره نویسی ، عامل فروش و عامل پرداخت ارکان انتشار اوراق و تامین مالی از بازار سرمایه هستند. همچنین برای انتشار برخی اوراق ممکن است ارکان دیگری هم استفاده شود.
انتهای پیام